Η ιστορία είναι παλαιά και φτάνει ως τους πρώτους αποστολικούς χρόνους. Στη θέση που σήμερα βρίσκεται το μοναστήρι, υψωνόταν το καλλιμάρμαρο ιερό της «θεάς» Αρτέμιδος της Λευκαδίας, θρησκευτικό κέντρο της ειδωλολατρικής Λευκάδας.
Όταν ο απόστολος Παύλος «παρεχείμαζε εις Νικόπολιν» (Τίτ. γ΄ 12) τον χειμώνα των ετών 64 και 65 μ.Χ. έστειλε στη γειτονική Λευκάδα τον «συνεργό» του, Ακύλα. Ο κήρυκας της νέας Πίστης αποβιβάστηκε στο τότε ρωμαϊκό λιμάνι, την σημερινή παραλία του Αη-Γιάννη. Σε ένα σπήλαιο της παραλίας, λόγω του χειμώνα, ο Ακύλας συγκέντρωσε το πλήθος των ανθρώπων που ποθούσαν να ακούσουν τη διδαχή του. Σύντομα ο Ακύλας αναχώρησε για την Έφεσο. Τον διαδέχθηκε τότε, ως κήρυκας του Θείου Λόγου και προεστώς της Ευχαριστιακής Σύναξης, άλλος συνεργάτης του Παύλου, ο Απόστολος Ηρωδίωνας.
Ο Ηρωδίωνας χειροτόνησε επίσκοπο Λευκάδος, τον Σωσίωνα. Μαζί, Ηρωδίωνας και Σωσίωνας, ανέβηκαν κάποια ημέρα στο Ιερό της Αρτέμιδος. Επί τρεις ημέρες κήρυτταν τη νέα Πίστη στα συγκεντρωμένα πλήθη. Ακολούθως, μετά από θερμή προσευχή, πρόσταξαν το ξόανο της παγανιστικής θεότητας να συντριβεί. Κι αυτό, με τη δύναμη του Κυρίου, πραγματικά καταστράφηκε. Στο σημείο εκείνο ιδρύθηκε αργότερα ευκτήριος οίκος.
Αργότερα, μετά την Α΄ Οικουμενική Σύνοδο που έγινε στη Νίκαια της Βιθυνίας, ήρθαν στη Λευκάδα πέντε Πατέρες μαζί με τον επίσκοπο Λευκάδος Αγάθαρχο, που επέστρεφε κι αυτός από τη Σύνοδο. Δύο απ' αυτούς εγκαταβίωσαν στην τοποθεσία αυτή, όπου σήμερα η Ιερά Μονή, ενώ οι άλλοι τρεις ίδρυσαν ησυχαστήριο μέσα σε μια σπηλιά, κοντά στο χωριό Αλέξανδρος. Οι Πατέρες αυτοί, οι οποίοι θεμελίωσαν τον μοναχισμό στη Λευκάδα, έχτισαν εδώ τα πρώτα κελλιά και μεγάλωσαν το ναό.
Αργότερα, οι Λευκαδίτες παρήγγειλαν την εικόνα της Παναγίας στην Κωνσταντινούπολη, στον σεβάσμιο ιερομόναχο και αγιογράφο Κάλλιστο. Μετά από προσευχή και νηστεία, το αίτημα του ευλαβούς ιερέα εκπληρώθηκε από την Παναγία: η Θεοτόκος φανερώθηκε, βρέθηκε δηλ. η μορφή της σχεδιασμένη «αχειροποιήτως» πάνω στο ξύλο. Ο αγιογράφος χρειάστηκε να προσθέσει μόνο τα χρώματα. Γι' αυτό η εικόνα πήρε το όνομα «Φανερωμένη». Μέσα στους αιώνες η Ιερά Μονή υπέστη πολλές καταστροφές. Όπως και οι άλλες Μονές του νησιού, η Ιερά Μονή Φανερωμένης στάθηκε τηλαυγής φάρος, που φώτισε τον λαό να παραμείνει πιστός στην παράδοσή του, στην Αγία Ορθοδοξία.
Το 1670 η Μονή φέρεται σε χειρόγραφο κώδικα ως μετόχι της Μονής Παναγίας της Καρακονησιάς στον Αμβρακικό Κόλπο. Από το 1700 η Μονή απαντάται στα κείμενα ως ανεξάρτητη και τα επόμενα χρόνια λειτουργεί υπό καθεστώς πατρωνείας ιδιωτικού δικαίου, ενώ διατηρεί και σχολείο στο μετόχι της Αναλήψεως στο Φρύνι. Τον Ιούνιο του 1754 εισάγεται το κοινοβιακό σύστημα στη Μονή. Στις αρχές του 19ου αι. μέρος των προσόδων της Μονής διατίθεται για την συντήρηση του εκάστοτε Μητροπολίτου Λευκάδος. Από τους αδελφούς της Μονής διακρίθηκαν για την παιδεία τους ο Αρχιεπίσκοπος Λευκάδος και Αγίας Μαύρας Διονύσιος Κόνδαρης, οι ιερομόναχοι Νεκτάριος Ζαμπέλης, Ιωαννίκιος Κόνδαρης, Γαβριήλ Κλωνάρης, Θεοφάνης Κατωπόδης κ.ά.
Το 1762 το μοναστήρι πυρπολείται -πιθανόν από τους Ενετούς- ενώ καταστρέφεται από πυρκαγιά και το 1886. Ο νέος Ναός κτίσθηκε με καταφανή ζακυνθινή επίδραση και το τέμπλο είναι έργο του Ευστ. Προσαλέντη. Η Φανερωμένη είναι το μοναδικό από τα μοναστήρια του νησιού, που διατηρήθηκε εν ενεργεία μετά την απαλλοτρίωση της μοναστηριακής περιουσίας το 1925 και το 1932. Αρχικά, τα άλλα μοναστήρια υπήχθησαν σε αυτήν. Κατά τα έτη 1936 και 1965 έγινε η δενδροφύτευση της γύρω περιοχής και αργότερα χτίσθηκαν το καμπαναριό, η στέρνα, η νέα πτέρυγα των κελλιών με το παρεκκλήσιο του Οσίου Σιλουανού του Αθωνίτου, ανακαινίσθηκε πλήρως το Καθολικό, ενώ το 2006 εγκαινιάσθηκε το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μονής Φανερωμένης Λευκάδος, στο οποίο φυλάσσονται και εκτίθενται παλαιά κειμήλια της Ιεράς Μονής, άλλων διαλελυμένων Ι. Μονών και ενοριακών Ι. Ναών της Λευκάδος.
Στην Ιερά Μονή φυλάσσεται μικρό τεμάχιο Τιμίου Ξύλου, λείψανα των Αγίων Αρσενίου του Καππαδόκου, Σιλουανού του Αθωνίτου, μεγαλομάρτυρος Παντελεήμονος, Μακρίνης, Γεωργίου του εν Ιωαννίνοις, Νικηφόρου και άλλων Αγίων. Η Σύναξη της Υπεραγίας Θεοτόκου της Πεφανερωμένης τελείται τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος.
Την ημέρα αυτή συρρέουν πλήθη προσκυνητών από όλο το νησί της Λευκάδας, την Ήπειρο, την Ακαρνανία και από πολλές περιοχές της Ελλάδας. Επίσης, σε ανάμνηση του μεγάλου σεισμού του 2003 τελείται ολονύκτιος Ιερά Αγρυπνία τη νύχτα της 13ης προς την 14η Αυγούστου κάθε χρόνο.
Ευχαριστήριες δεήσεις τελούνται επίσης το πρωί της 15ης Μαρτίου, σε ανάμνηση του σεισμού του 1938 και το μεσημέρι (2.15 μ.μ.) της 30ής Ιουνίου, σε ανάμνηση του σεισμού του 1948. Σήμερα εγκαταβιούν στην Ι. Μονή 7 αδελφοί και 1 δόκιμος, με ηγούμενο τον Αρχιμανδρίτη π. Νικηφόρο Ασπρογέρακα.
ΠΗΓΗ: www.imli.gr
